ابن بواب خطاط بزرگ كلام ‏الله مجيد

ابوالحسن علي بن‏هلال از بزرگترين هنرمندان خوشنويس تاريخ تمدن اسلامي به حساب مي‏آيد. وي خط نسخ را گسترش داد و براي آن اصول جديدي وضع كرد؛ خطي كه ناسخ همه خطوط براي كتابت كلام خدا گرديد. اين خط كه در زمان ابن‏مقله و توسط وي اصول آن مطرح گرديد، مقبوليت يافت. ابن‏مقله آن را خط «بديع» ناميده بود. مي‏گويند خط نسخ از تركيب خط «جليل» و «طومار» يا از هر يك به صورت منفرد مشتق گرديده است. هر دو خط «جليل» و «طومار» از خط كوفي اخذ شده بود. چون اين خط براي استنساخ قرآن مجيد و كتب مختلف به جهت سهولت و راحتي خواندن و نوشتن مورد استفاده فراوان قرار گرفت، خط نسخ گفته و خوانده شد.
ابن‏بواب توانست قواعد نويني در خوشنويسي به وجود آورد و براي نخستين بار ميزان سنجش حروف را تحت قاعده «نقطه» درآورده، آن چنان كه هزار سال است براي خوشنويسان معيار تعداد نقطه‏اي مشخص براي كتابت سطح و در حروف رعايت مي‏شود.
درباره زندگي وي اطلاعات بسيار اندكي در دست است. دقيقاً نمي‏دانيم كجا و در چه تاريخي متولد شده است الا اينكه اكثر عمر خود را در بغداد گذرانده و مدتي نيز در شيراز بوده است، اما قطعاً ايراني و شيعي بوده است.
مي‏گويند پدرش نگهبان درب «بيت‏القضاء» و يا پرده‏دار دربار آل بويه بوده و لذا وي را بدين لحاظ ابن‏بواب مي‏گفتند. شروع زندگي هنري وي با نقاشي در خانه‏ها آغاز مي‏شود، سپس به هنر كتاب آرايي روي مي‏آورد و خوشنويسي را نيز آغاز مي‏كند. در همان زمان است كه تحصيلات ادبي خويش را ادامه مي‏دهد به طوري كه درمقام واعظ دربار محمد منصور بغداد نيز مدتها انجام وظيفه كرده است. وي در زبان عربي اديبي است توانا كه اشعاري از وي باقي مانده‏است.
شهرت وي به آنجا مي‏رسد كه بهاءالدوله فرزند عضدالدوله ديلمي در روزگار آل بويه وي را كتابدار و امين كتابخانه خويش در شيراز كرده است. كتابخانه ديلمي در شيراز در قرن چهارم هجري معروفيت بسيار زيادي داشته است. مي‏گويند: فهرست كتابخانه وي چندين مجلد شده است. در تاريخ آمده است: ابن بواب روزي گفت كه در شيراز عهده‏دار كتابخانه بهاءالدوله بودم، روزي ميان كتابها نسخه‏اي ديدم كه جلدي سياه داشت، آن را باز كردم، قرآني بود به خط ابن‏مقله، اما جزء سي‏ام آن كامل نبود. اين قرآن را به بهاءالدوله نشان دادم و از او خواستم تا اجازه دهد تا بررسي‏ام را به همان شيوه ابن‏مقله بنويسم و اگر وي نتوانست تشخيص دهد جايزه‏اي به من عطا نمايد. مي‏گويد: به كتابخانه رفتم و كاغذي كهنه را انتخاب [كردم] و مشغول كتابت گرديدم. بعد از چندي كه قرآن آماده شده بود و يك سال از اين رويداد گذشته بود، در دربار، بهاءالدوله سراغ قرآن را گرفت. به او نشان دادم، او نتوانست فرقي بين خط من و ابن‏مقله قايل شود و جايزه‏اي كه از او خواستم تعدادي برگه‏هاي كاغذ كهنه بود كه در كتابخانه وي وجود داشت. اطلاعاتي كه از وي در دست است نشان مي‏دهد كه وي به لباس و آرايش موهاي خود بي‏توجه و داراي لحيه‏اي طولاني بوده است.
مي‏گويند: در ديوان حكومتي كاتبي بود به نام نصربن‏مسعود؛ روزي علي بن هلال را تصادفاً ديد و فوراً دست او را بوسيد. ابن بواب گفت: چرا دست مرا مي‏بوسي؟ وي جواب مي‏دهد به خاطر آنكه در بغداد مانند و مثل نداري، يكي اينكه در حسن خط نادره دوراني و ديگر نديدم در عمرم كسي غير از تو را كه فاصله عمامه تا لحيه آن دو ذرع و نيم باشد!
با همه شهرت و تلاش و محبوبيتي كه در ميان مردم داشته از جهت معيشتي و گذران زندگي بشدت در مضيقه بوده است.
ياقوت حموي صاحب معجم‏البلدان مي‏گويد: نامه‏اي از وي ديدم كه به يكي از اعيان شهر نوشته بود كه چرا به وعده خود وفا نكرده و «دو دينار» به او نداده بود؟ ياقوت مي‏گويد: براي گرفتن دو دينار هفتاد سطر عبارت ادبي نگاشته بود. و ادامه مي‏دهد كه بعد از مرگ وي اين نامه 17 دينار خريد و فروش شد و قيمت آن بعد از اندكي به 25 دينار رسيد. در كتب تاريخي مطالبي است كه نشان مي‏دهد چگونه خط وي بعد از مرگش بسيار گرانبها و پرقيمت شده و خريد و فروش مي‏شده است.

اساتيد وي

ابن‏بواب شاگرد دو نفر استاد خوشنويس به نامهاي محمدبن‏علي شيرازي سمسمائي و محمدبن‏اسد بوده كه هر دو از شاگردان «ابن‏مقله» مي‏باشند. مي‏گويند: از فرزند ابن‏مقله نيز خط را آموخته است و آنچه راز و رمز خوشنويسي ابن‏مقله بوده و فرزندش مي‏دانسته، به او ياد داده است.
ابن مقله همان است كه اقلام سته يعني ثلث، محقق، ريحان، نسخ، توفيع، رقاع را از خط ثلث ايجاد كرد و در سال 328 دست و زبان او به دستور خليفه عباسي المقتدر بالله عباسي بريده شد و در زندان درگذشت.
ابن مقله ملقب به «قروة‏الكتاب» شاگرد ابراهيم سبكري سيستاني بود. اقلام سته در زمان ابن‏بواب به نامهاي فوق شناخته نمي‏شد و در عهد ابن‏بواب معروفيت پيدا كرد.

شاگردان وي

شاگردان معروف ابن بواب عبارتند از: محمدبن عبدالملك و سيد قاسم كه آنها داراي شاگرداني مانند احمد بن فضل‏الله تركستاني و عبدالمؤمن بن‏صفي‏الدين اصفهاني بودند و سرانجامِ آنان به اساتيد ياقوت مستعصمي متوفي به سال 698 مي‏رسند. يعني در شجره اجازات خوشنويسي ياقوت، عموم خوشنويسان از شاگردان ابن بواب بوده‏اند و در فاصله سه قرن بعد از ابن‏بواب، ياقوت در عالم خوشنويسي درخشيده است.

آثار باقيمانده از ابن‏بواب

مذكور است كه وي بسيار پركار بوده است و مي‏گويند توانسته است در طول مدت عمر خويش 64 قرآن مجيد استنساخ كند، اما آثار باقيمانده از وي بسيار اندك است؛ همچون:
1- در تركيه موزه توپقاپي، شعر سالمه‏بن جندل با امضا به تاريخ رمضان سال 413 ه•• . ق و هم در آنجا دو صفحه به قلم طومار به خط وي موجود است.
2- در تركيه در گنجينه اوقاف موزه آثار تركيه كتاب «بزوغ‏الهلال» مورخ به سال 408 ه•• . ق.
3- در تركيه گنجينه اباصوفيه، جنگي در «آداب و حكم» با قلم ثلث.
4- قرآن مجيد كه در كتابخانه مرحوم حضرت آية‏الله نجفي مرعشي نگهداري مي‏شود.
5- قرآن مجيد به صورت كامل و جامع از ابتدا تا انتها به خط وي كه بسيار سالم باقي مانده و در سال 391 ه•• . ق نوشته شده است. اين قرآن در مجموعه موزه چستربيتي ( CHESTER BEATTY ) دوبلين نگهداري مي‏شود. اين قرآن در سال 1983 به صورت تصويري چاپ و در تعداد 200 نسخه در معرض فروش قرار گرفته است.
* * *
وفات ابن‏بواب بنابر آنچه كه ابن خلكان و ديگران در كتابهاي تراجم آورده‏اند: وي روز پنجشنبه جمادي‏الاول سال 413 هجري قمري در بغداد از دنيا رحلت كرد و در جوار آرامگاه احمدبن حنبل دفن شد. دانشمندان معاصر وي در رثاي اين هنرمند بزرگ اشعاري سروده‏اند. سيد مرتضي (متوفا به سال 436 هجري) مرثيه‏اي جانگداز در 35 بيت سروده كه دلالت بر عظمت شأن و مقام وي دارد و ياقوت حموي در معجم‏الادباء آن را آورده است:
من مثلها كنت تخشي ايهاالحذر
والدهر ان هم لا يبقي و لا يذر
لغاك ساتح الي قبل كأنّ به
لواذع الجمر لمّا ساده‏الخبر...
يا قاتل الله هذاالدهر يزرعنا
ثم الحصاد، فمنه النفع و الضرر
و همچنين ابوالعلا معري نيز قصيده‏اي در 51 بيت در سوز مرگ او سروده است و ابراهيم بن هلال صابي اديب معروف متوفا به سال 384 نيز در فقدان او اشعاري دارد. به راستي چرا بزرگاني نظير سيد مرتضي، ابوالعلا معري در وصف او اين گونه اشعار مي‏سرايند و در مرگش به عزا مي‏نشينند؛ زيرا او به راستي خادم بزرگي براي قرآن به شمار مي‏آمد. او با ابتكاري كه در خط نسخ به عمل آورد، براي اين خط اصول و قواعدي نوشت و اين خط را مطرح و معرفي كرد و آن را در بين خوشنويسان گسترش داد. پس چه خدمتي بزرگتر از اين. عمل او باعث شد كه قرآن به آساني نوشته و خوانده شود و پيچيدگيها و سختيهاي خط كوفي و انواع آن كنار گذاشته شد و از پرتو توجه به قرآن خط نسخ گسترش پيدا كرد و با گسترش و توسعه اين خط آرام آرام خط رايج فرهنگ مكتوب گرديد به طوري كه بعد از هزار سال تمام كتابها و مجلات و روزنامه‏ها و... به زبان عربي و فارسي به خط نسخ حروفچيني شده و در اختيار عموم قرار داده مي‏شود. آري كار سترگ او در گسترش علوم و فنون نيز نقش به‏سزايي داشته‏است.
در پايان اين مقال، سزاوار است چند بيت از قصيده وي را درباره هنر خوشنويسي بخوانيم و از رهنمودهاي وي بهره‏مند شويم. اين قصيده هميشه در طول تاريخ زبانزد خاص و عام بوده است. ابن‏خلدون در مقدمه خود نيز آن را ذكر كرده و به عنوان يكي از كهنترين سندهاي مكتوب روش خوشنويسي شناخته شده است.
يا من يريد اجادة التحرير
ويروم حسن الخط و التصوير
ان كان عزمك في الكتابة صادقاً
فارغب الي مولاك في التيسير
فاشكر الهك واتّبع رضوانه
اِنّ الا له يحبّ كلَّ شكور
وارغب لكفّك ان تخط بنانها
خيراً تخلفه بدار غرور
فجميع فعل المرء يلقاه غداً
عندالتقاه كتابة‏المنشور
ابن‏بواب توانست قواعد نويني در خوشنويسي به وجود آورد و براي نخستين بار ميزان سنجش حروف را تحت قاعده «نقطه» درآورد، آن چنان كه هزار سال است براي خوشنويسان معيار تعداد نقطه‏اي مشخص براي كتابت سطح و در حروف رعايت مي‏شود.
با همه شهرت و تلاش و محبوبيتي كه در ميان مردم داشت از جهت معيشتي و گذران زندگي بشدت در مضيقه بوده است.
ابن‏بواب شاگرد دو نفر استاد خوشنويس به نامهاي محمدبن‏علي شيرازي سمسمائي و محمدبن‏اسد بوده كه هر دو از شاگردان «ابن‏مقله» مي‏باشند. مي‏گويند: از فرزند ابن‏مقله نيز خط را آموخته است و آنچه راز و رمز خوشنويسي ابن‏مقله بوده و فرزندش مي‏دانسته، به او ياد داده است.
ابن مقله همان است كه اقلام سته يعني ثلث، محقق، ريحان، نسخ، توفيع، رقاع را از خط ثلث ايجاد كرد و در سال 328 دست و زبان او به دستور خليفه عباسي المقتدر بالله عباسي بريده شد و در زندان درگذشت.
ابن مقله ملقب به «قروة‏الكتاب» شاگرد ابراهيم سبكري سيستاني بود. اقلام سته در زمان ابن‏بواب به نامهاي فوق شناخته نمي‏شد و در عهد ابن‏بواب معروفيت پيدا كرد.
منبع:* ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : sm1372